Qaraqalpaq tili imla qaǵıydaları
Kirisiw
2016-jılı 10-iyunda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń toǵızınshı sessiyasında «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgerisler hám qosımshalar kirgizıw haqqındaǵı Nızam qabıl etilip, onıń 11-statyasına muwapıq, «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına qosımshalar hám ózgerisler kirgizildi. Usı Nızam tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi shólkemlestirgen jumısshı topar tárepinen imla qaǵıydaları jetilistirilip, qayta dúzildi. Bul imla qaǵıydaların dúziwde K.Ubaydullaev, D.Nasırov tárepinen dúzilgen «Qaraqalpaq tiliniń álifviti hám orfografiyalıq qádeleriníń jıynaǵı», M.Dáwletov, B.Qutlımuratovtıń redaktorlıǵında baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaları», A.Dáwletov, M.Dáwletov, M.Qudaybergenovlar tárepinen tayarlanǵan «Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı» basshılıqqa alındı. Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesiniń bul usınılıp otırǵan imlası házirgi ámeliy jazıwımızǵa úlken ózgeris jasamastan, sol jazıw qaǵıydaların saqlap qalıwdı maqset etti. Sebebi, bul jazıw jámiyet aǵzaları tárepinen qollanıw tájiriybeside, ánjumanlar hám baspasózde pikir alısıw nátiyjesinde jetilisip bardı hám turaqlı jazıwǵa aylanǵan dep esaplawǵa boladı.
Sonday-aq, bul imla qaǵıydaları 2015-2016-jılları, yaǵnıy bir jıl dawamında ótkerilgen úsh respublikalıq ilimiy-ámeliy ánjumanlarda, jergilikli baspasózde járiyalanǵan maqalalarda dodalanıp barıldı. Solay etip, tilshi alımlar, tájiriybeli mektep muǵallimleri, keń jámiyetshilik tárepinen kóp talqılawlardan ótti.
«Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına 2009-jılı 8-oktyabrde kirgizilgen «Túpkilikli sózlerde sóz basında e, o, o’ háripleriniń aldınan y, w háripleri qosılıp, ye, wo, wo’ birikpesi túrinde jazıladı» degen ózgeris ótken altı jıl ishinde baslanǵısh klass oqıwshılarınıń álipbeni úyreniwinde qıyınshılıqlar tuwdıratuǵını málim boldı. Bunday jazıw, baslanǵısh klass muǵallimleriniń túsindiriwi boyınsha, oqıwshılar qálipleskken dástúr boyınsha sózlerdi qosıp oqıwda y, w tańbaların aytıp bolıp, e, o, o' háriplerinen baslanatugın sózlerdi y-etik, w-oraq, w-ópepek túrinde qollanıw jagdayları ushırastı. Birinshi klass oqıwshılarınıń kórip yadta saglaw qábiletin rawajlandırıwda áhmiyetli orın iyeleytuǵın «Súwretli álipbe» atamasındagı metodikalıq qollanba e, o, o' háriplerinen baslanatuǵın sózlerge tiyisli súwretlerdi ornalastırıw máselesinde mashqala bolıwına baylanıslı, «Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi» de e, o, o’ háriplerinen baslanatuǵın birde-bir qaraqalpaq sózdi sózlikte beriw múmkinshiligi bolmawına baylanıslı baspada járiyalanbay qaldı. Qaraqalpaq álipbesinde 6 háriptiń (A'a', U'u', O'o' I'i', G'g', N'n') joqarǵı qaptalında apostroflardıń qollanılıwı háriplerdiń araların bir-birinen qashıqlastırıp, jazıwımızdı shırayızlandırıp jiberdi. Kompyuterde jazıwda hárbir sózdiń aralıǵı bir interval bolıwı zárurligi sebebli, apostrof qoyılǵan hárip penen sózlerdiń shegarasın anıqlaw qıyınlastı. Sonlıqtan da, Joqarǵı Keńestiń sessiyasında tilshi qánigeler hám keń jámiyetshiliktiń pikir hám usınısları esapqa alınıp, bul nızamǵa tómendegi qosımsha hám ózgerisler kirgizildi:
a) 2009-jıl 8-oktyabrde qabıl etilgen «túpkilikli sózlerde sóz basında e, o, o’ háripleriniń aldınan y, w háripleri qosılıp, ye, wo, wo’ birikpesi túrinde jazıladı» degen ózgeris alıp taslandı; sóz basında e, o, o’ háripleriniń jazılıwı ádebiy tilimizdiń burınnan qáliplesken norması retinde saqlanıp qalındı. Sonday-aq, usı nızamnıń birinshi hám altınshı bántleri ózgerissiz qaldırıldı, yaǵnıy, shet tillerden ózlestirilgen sózlerde qollanılatuǵın kiril jazıwındaǵı c, ch háripleri saqlanıp qalındı.
b) qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheligin bildiretuǵın (A'a', U'u', O'o', I'i', G'g', N'n') seslerin tańbalaytuǵın háriplerdiń qaptalındaǵı apostrof belgileri alıp taslanıp, háriptiń ústine qoyılatuǵın akut belgisine ózgertildi: Áá, Óó, Úú, Íı, Ǵǵ, Ńń.
d) házirgi hárekettegi qısıq dawıslı I'i' háribindegi apostrof alıp taslanıp, «Íı» túrinde, yaǵnıy bas háribin akut belgisi menen (Í), kishi háribin (ı) akutsız jazıw qabıllandı. Burınǵı álipbede bul háriptiń kishi háribi úsh elementten turatuǵınlıǵı sebepi, jazıwda hám oqıwda qosımsha mashqalalardı payda etetuǵın edi.
e) sóz basında túpkilikli sózlerde e háribiniń ye birikpesi túrinde jazılıwı (yertek, yer, yemen), al ózlestirilgen sózlerde e túrinde (ekonomika, elektr, energiya) túrinde jazılıwı da qosımsha qıyınshılıqlardı júzege keltirgen edi. Sebebi, bizden burın latın jazıwına ótken túrkiy xalıqları (ózbek, túrk, azerbayjan, túrkmen) tillerinde bul eki halatta da e háribin qollanıw tájiriybesi qáliplesken. Sonlıqtan da, jańa imla qaǵıydalarında bul eki xızmet te e háribine júklendi.
Álipbe
Qaraqalpaq álipbesindegi háripler, olardıń jaylasıw tártibi hám atları
2016-jılı 10-iyunda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń toǵızınshı sessiyasında «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgerisler hám qosımshalar kirgizıw haqqındaǵı Nızam qabıl etilip, onıń 11-statyasına muwapıq, «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına qosımshalar hám ózgerisler kirgizildi. Usı Nızam tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi shólkemlestirgen jumısshı topar tárepinen imla qaǵıydaları jetilistirilip, qayta dúzildi. Bul imla qaǵıydaların dúziwde K.Ubaydullaev, D.Nasırov tárepinen dúzilgen «Qaraqalpaq tiliniń álifviti hám orfografiyalıq qádeleriníń jıynaǵı», M.Dáwletov, B.Qutlımuratovtıń redaktorlıǵında baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaları», A.Dáwletov, M.Dáwletov, M.Qudaybergenovlar tárepinen tayarlanǵan «Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı» basshılıqqa alındı. Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesiniń bul usınılıp otırǵan imlası házirgi ámeliy jazıwımızǵa úlken ózgeris jasamastan, sol jazıw qaǵıydaların saqlap qalıwdı maqset etti. Sebebi, bul jazıw jámiyet aǵzaları tárepinen qollanıw tájiriybeside, ánjumanlar hám baspasózde pikir alısıw nátiyjesinde jetilisip bardı hám turaqlı jazıwǵa aylanǵan dep esaplawǵa boladı.
Sonday-aq, bul imla qaǵıydaları 2015-2016-jılları, yaǵnıy bir jıl dawamında ótkerilgen úsh respublikalıq ilimiy-ámeliy ánjumanlarda, jergilikli baspasózde járiyalanǵan maqalalarda dodalanıp barıldı. Solay etip, tilshi alımlar, tájiriybeli mektep muǵallimleri, keń jámiyetshilik tárepinen kóp talqılawlardan ótti.
«Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına 2009-jılı 8-oktyabrde kirgizilgen «Túpkilikli sózlerde sóz basında e, o, o’ háripleriniń aldınan y, w háripleri qosılıp, ye, wo, wo’ birikpesi túrinde jazıladı» degen ózgeris ótken altı jıl ishinde baslanǵısh klass oqıwshılarınıń álipbeni úyreniwinde qıyınshılıqlar tuwdıratuǵını málim boldı. Bunday jazıw, baslanǵısh klass muǵallimleriniń túsindiriwi boyınsha, oqıwshılar qálipleskken dástúr boyınsha sózlerdi qosıp oqıwda y, w tańbaların aytıp bolıp, e, o, o' háriplerinen baslanatugın sózlerdi y-etik, w-oraq, w-ópepek túrinde qollanıw jagdayları ushırastı. Birinshi klass oqıwshılarınıń kórip yadta saglaw qábiletin rawajlandırıwda áhmiyetli orın iyeleytuǵın «Súwretli álipbe» atamasındagı metodikalıq qollanba e, o, o' háriplerinen baslanatuǵın sózlerge tiyisli súwretlerdi ornalastırıw máselesinde mashqala bolıwına baylanıslı, «Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi» de e, o, o’ háriplerinen baslanatuǵın birde-bir qaraqalpaq sózdi sózlikte beriw múmkinshiligi bolmawına baylanıslı baspada járiyalanbay qaldı. Qaraqalpaq álipbesinde 6 háriptiń (A'a', U'u', O'o' I'i', G'g', N'n') joqarǵı qaptalında apostroflardıń qollanılıwı háriplerdiń araların bir-birinen qashıqlastırıp, jazıwımızdı shırayızlandırıp jiberdi. Kompyuterde jazıwda hárbir sózdiń aralıǵı bir interval bolıwı zárurligi sebebli, apostrof qoyılǵan hárip penen sózlerdiń shegarasın anıqlaw qıyınlastı. Sonlıqtan da, Joqarǵı Keńestiń sessiyasında tilshi qánigeler hám keń jámiyetshiliktiń pikir hám usınısları esapqa alınıp, bul nızamǵa tómendegi qosımsha hám ózgerisler kirgizildi:
a) 2009-jıl 8-oktyabrde qabıl etilgen «túpkilikli sózlerde sóz basında e, o, o’ háripleriniń aldınan y, w háripleri qosılıp, ye, wo, wo’ birikpesi túrinde jazıladı» degen ózgeris alıp taslandı; sóz basında e, o, o’ háripleriniń jazılıwı ádebiy tilimizdiń burınnan qáliplesken norması retinde saqlanıp qalındı. Sonday-aq, usı nızamnıń birinshi hám altınshı bántleri ózgerissiz qaldırıldı, yaǵnıy, shet tillerden ózlestirilgen sózlerde qollanılatuǵın kiril jazıwındaǵı c, ch háripleri saqlanıp qalındı.
b) qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheligin bildiretuǵın (A'a', U'u', O'o', I'i', G'g', N'n') seslerin tańbalaytuǵın háriplerdiń qaptalındaǵı apostrof belgileri alıp taslanıp, háriptiń ústine qoyılatuǵın akut belgisine ózgertildi: Áá, Óó, Úú, Íı, Ǵǵ, Ńń.
d) házirgi hárekettegi qısıq dawıslı I'i' háribindegi apostrof alıp taslanıp, «Íı» túrinde, yaǵnıy bas háribin akut belgisi menen (Í), kishi háribin (ı) akutsız jazıw qabıllandı. Burınǵı álipbede bul háriptiń kishi háribi úsh elementten turatuǵınlıǵı sebepi, jazıwda hám oqıwda qosımsha mashqalalardı payda etetuǵın edi.
e) sóz basında túpkilikli sózlerde e háribiniń ye birikpesi túrinde jazılıwı (yertek, yer, yemen), al ózlestirilgen sózlerde e túrinde (ekonomika, elektr, energiya) túrinde jazılıwı da qosımsha qıyınshılıqlardı júzege keltirgen edi. Sebebi, bizden burın latın jazıwına ótken túrkiy xalıqları (ózbek, túrk, azerbayjan, túrkmen) tillerinde bul eki halatta da e háribin qollanıw tájiriybesi qáliplesken. Sonlıqtan da, jańa imla qaǵıydalarında bul eki xızmet te e háribine júklendi.
Álipbe
Qaraqalpaq álipbesindegi háripler, olardıń jaylasıw tártibi hám atları